Warszawskie Bielany

Dzielnica Bielany obejmuje 3234 ha terenu. Najstarsze ślady działalności człowieka na tym terenie pochodzą z epoki kamiennej (znaleziska na terenie Wólki Węglowej) oraz epoki brązu (osada w rejonie Placówki).
We wczesnym średniowieczu (przed XIV w.) istniała osada w rejonie dzisiejszego Radiowa, a w XIV-XV w. – na obszarze Wólki Węglowej.

W średniowieczu cały obszar obecnych Bielan pokryty był kompleksem lasów młocińskich, stanowiących część Puszczy Mazowieckiej. Las sięgał do skarpy wiślanej i przecięty był licznymi strumieniami oraz sporą rzeczką – Rudawką. W XVI w. część lasów w rejonie Młocin wydzielono, zakładając królewski zwierzyniec, czyli teren polowań monarchów. Na pograniczu puszczy żyzne gliny brunatne sprzyjały rolnictwu, ale wraz z wycinką lasów wzrastał też obszar piaszczystych nieużytków, czego śladem jest funkcjonująca do dziś nazwa osiedla „Piaski”.

Starszymi od Warszawy były wsie Polków, położony nad Wisłą na wschód od Marymontu, a także Wawrzyszew, Mostki (późniejsze Powązki) i Młociny, wzmiankowane w XIV w. już jako z dawna funkcjonujące osady.

Lokacja Starej i Nowej Warszawy (XIII/XIV i XVw.) spowodowała nasilenie kolonizacji obrzeży puszczy i rozwój wsi zaopatrujących miasto w rozmaite dobra. Z tego okresu pochodziła szlachecka wieś Buraków, położona pomiędzy Piaskami a Słodowcem.

Być może równie starą metryką może pochwalić się osada Ruda, która istniała w chwili przekazania jej jako uposażenie klasztorowi kamedułów (1641 r.). Już w 1412 r. wzmiankowano w tym rejonie Rudny Młyn, wybudowany najpewniej nad rzeczką Rudawką, z której dziś pozostał tylko wąwóz, ciągnący się wzdłuż ul. Opatowskiej.

Najpóźniej ze znanych bielańskich osad powstała Wólka Węglowa, założona jako wieś królewska w drugiej połowie XVIII w. W owym czasie do dzierżaw królewskich należały też Młociny. Ruda jak wspomniano był własnością klasztorną, natomiast pozostałe wsie wchodziły w skład starostwa warszawskiego.

Wielkim zmianom uległ w ciągu ostatnich 200 lat krajobraz pobrzeża Wisły, bowiem jeszcze w XIX w. istniały na niej liczne wyspy, zwane kępami. Częste wylewy i zmiany nurtu rzeki znosiły owe kępy, zmieniały ich kształt i wielkość. Największa z nich – Kępa Potocka – „przyrosła” ok. 1880 r. do lewego brzegu, tak więc obecny kanałek stanowi relikt starorzecza. Kępa Młocińska podryfowała z kolei do prawego brzegu i dziś stanowi część wybrzeża w rejonie Tarchomina (Nowe Świdry).

Karczowanie lasów doprowadziło w XVIII w. do gruntownych przeobrażeń środowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego na terenach obecnej dzielnicy Bielany. Pomiędzy wsiami i folwarkami otoczonymi stosunkowo niewielkimi areałami gruntów ornych, rozciągały się rozległe obszary łąk, pastwisk i piaszczystych nieużytków. Osobliwością geologiczną był rów „Kiełbasa” – głęboki wąwóz potoku Bielańskiego, ciągnący się od Wawrzyszewa po Górę Polkową. Obecnie czytelny jest niewielki fragment tego wąwozu na terenie Lasu Bielańskiego. Pomiędzy osadami biegły liczne kręte polne drogi. Tylko wokół Polkowej Góry ocalał fragment dawnej puszczy, który podówczas był dwukrotnie mniejszy niż w naszych czasach. Erem kamedulski, ufundowany na owej górze przez króla Władysława IV w roku 1639 (chronologicznie trzeci na ziemiach Rzeczypospolitej), dał początek obecnej nazwie dzielnicy, bowiem od białych habitów nazywano klasztor Bielanami. Taką samą nazwę nadano wcześniej części Krakowa, gdzie istnieje erem kamedulski starszy od warszawskiego.

Od 1673 r. do kościoła klasztornego ciągnęły pielgrzymki, spowodowane przeniesieniem tu z kolegiaty warszawskiej powszechnie czczonego obrazu św. Bonifacego. Odpusty i związane z nimi festyny urządzane w drugi dzień Zielonych Świątek upowszechniły się w następnym stuleciu. W XIX i XX w. tereny wokół klasztoru były miejscem niedzielnych wycieczek warszawiaków.

Innym znaczącym założeniem przestrzennym była podmiejska posiadłość królowej Marii Kazimiery na Marymoncie (fr. – „Góra Marii”), zaprojektowana w 1691 r. przez znakomitego architekta – Tylmana z Gameren. Relikty pałacyku przetrwały w murach obecnego kościoła przy ul. Gdańskiej na Żoliborzu, ale północna część zwierzyńca pałacowego, założonego w czasach Augusta III (ok. 1750 r.) i zwanego później Kaskadą, należy dziś do Bielan. Z tych czasów pochodzi niewielki staw parkowy w pobliżu ul. Kolektorskiej. Zwierzyniec został w XX w. rozczłonkowany siecią ulic, a w ostatnich czasach przecięty Trasą Armii Krajowej, która stanowi granicę dzielnicy. Również na pograniczu dwóch gmin położone są tereny ogrodu romantycznego Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Założony w 1771 r. jako modne ówcześnie wiejskie ustronie z krajobrazowym parkiem, kanałami, stawami i wyspami, utworzonymi przez spiętrzenie wód Rudawki, a także romantycznymi ruinami i budowlami (np. młyn, „chata”, folwark „gotycki”), zajmował w większości tereny obecnego Żoliborza w rejonie ul. Elbląskiej, ale północne krańce założenia położone są na Bielanach, gdzie w okolicach ulic Libawskiej i Literackiej (Piaski) znajdowała się romantyczna „chata” Czartoryskich oraz amfiteatr.

Najbardziej oddalonym od ówczesnej Warszawy był zespół rezydencjonalny Henryka Brühla w Młocinach (l. 1752-1758), którego relikty wraz z pałacem zachowały się do naszych czasów.

W XVII, XVIII i XIX w. osady podwarszawskie dzieliły losy stolicy, także w najtrudniejszych momentach dziejowych. Wielkie zniszczenia wywołał w l. 1655-1657 „potop” szwedzki. Splądrowano podówczas m.in. klasztor kamedułów, a towarzysząca wojnie zaraza doprowadziła do wymarcia całej ludności Młocin. Ostatnia wielka epidemia (cholery) zatrzymała się w połowie XIX w. na przedpolach Wawrzyszewa. Podczas powstania kościuszkowskiego (1794 r.) oddziały gen. Mokronowskiego broniły północnego przedpola Warszawy. Pomiędzy Bielanami a Marymontem gen. Jan Henryk Dąbrowski stoczył bitwę, podczas której poważnie zniszczone zostały niemal wszystkie okoliczne wsie i osady. Po upadku powstania i trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej Warszawa i jej przedmieścia przeszły pod panowanie pruskie i tym sposobem dawne królewszczyzny oraz grunty starostwa stały się własnością skarbową.

W XIX w. nastąpił rozwój sieci bielańskich dróg. W czasach konstytucyjnego Królestwa Polskiego, w roku 1819 ukończono budowę tzw. Szosy Zakroczymskiej (Marymonckiej), którą w następnych latach utwardzono i obsadzono drzewami. Ostatnie egzemplarze wiekowego drzewostanu wzdłuż obecnej ul. Marymonckiej wycięto przed kilkunastoma laty.

Do najdawniejszych dróg należy obecna ul. Wólczyńska, jednak jej regulacja i utwardzenie nastąpiło dopiero około 1900 r. Znacznie wcześniej, bo przed 1820 r. uregulowano i obsadzono drzewami przedłużenie tej drogi w rejonie folwarku Gać, Opalina i Mościsk (obecnie ul. Arkuszowa na terenie Radiowa). Trakt prowadzący wzdłuż ówczesnego brzegu Wisły przez Polków i Rudę do klasztoru, nazywany był w XIX w. Drogą do Bielan. Jest to późniejsza ul. Kamedulska, zwana dziś Gwiaździstą.

Drugą drogą do eremu była obecna ul. Dewajtis, uregulowana na swym zachodnim odcinku już przed 1820 r. Lokalne znaczenie miała stara droga przechodząca przez osadę Słodowiec i wieś Buraków przez Piaski do Powązek, której nieregularny narys odpowiada dzisiejszemu biegowi ulic Włościańskiej i Elbląskiej. Na terenie poszczególnych wsi istniały wewnętrzne „ulice”, których charakterystyczny kształt w kilku przypadkach zachował się do naszych czasów. Nieoczekiwanie dawną metrykę ma ul. Wolumen, wyprostowana i uregulowana przed 1888 r. Wraz ze swym przedłużeniem o charakterystycznym łukowym przebiegu (dzisiejsza ul. Lindego), łączyła ona Wawrzyszew z Szosą Marymoncką. Nieco na północ od tej drogi, w rejonie obecnego skrzyżowania z ul. Kasprowicza istniał bliżej nie znany „dwór Fucheta”, zaznaczony na planie z lat 1888-1891. Jeszcze w 1919 r. zabudowania w tym miejscu nosiły nazwę Forszetowszczyzny.

Na starych planach Bielan z XVIII i XIX w. zaznaczone są także inne obiekty, takie jak kopalnia żwiru na terenie obecnego AWF, cegielnia w okolicach dzisiejszego bazarku na Wolumenie, „koszary drogowe” w pobliżu Dworca Marymont oraz kilka karczm. Jedna z nich, zwana Czerwoną, stała w rejonie skrzyżowania ul. Podczaszyńskiego z ul. Podleśną.

Po upadku powstania listopadowego tereny wzdłuż wschodniej drogi Szosy Marymonckiej pomiędzy Kaskadą a ul. Dewajtis zajęły letnie baraki wojsk rosyjskich, a okoliczne puste tereny pomiędzy Lasem Bielańskim, Powązkami i Wawrzyszewem, zyskały nazwę Bielańskiego Pola Wojennego, pełniącego funkcję poligonu. W pobliżu ul. Dewajtis ciąg baraków koszarowych kończył się zabudowaniami piekarni. Podwójny pierścień fortów przekształcający Warszawę w miasto-twierdzę zaczął powstawać w 1883 r. Na terenie Bielan Rosjanie wystawili dwa obiekty: Fort I „Bielany” (zachowany w postaci szczątkowej na tyłach Cmentarza Włoskiego) oraz Fort II „Wawrzyszew” przy obecnej ul. Księżycowej.

Po ustąpieniu wojsk rosyjskich w 1915 r. Pola Bielańskie straciły znaczenie militarne i w roku następnym część terenów, czyli Kaskada po ul. Zabłocińską oraz Słodowiec, Buraków i Piaski z terenami po obu stronach obecnej ul. Żeromskiego zostały przyłączone do Warszawy. W tym samym czasie Koło Architektów opracowało na zamówienie magistratu pierwsze plany szkicowe Wielkiej Warszawy, czyli obszarów inkorporowanych w 1916 r. Pas osiedli przyłączonych do miasta (Czarny Dwór, Piaski, Słodowiec, Marymont, Ruda i Potok) rozplanowano krótko po 1918 r., wytyczając ulice, z których wiele przetrwało do dziś. W 1925 r. powstał szczegółowy plan urbanistyczny Pól Bielańskich, gdzie „hulały wtedy jeszcze lotne piaski”.

W następnych latach częściowo zrealizowano sieć ulic i placów o radialno-koncentrycznym układzie, nawiązując wyraźnie do ideowego projektu miasta-ogrodu Howarda, opublikowanego w 1898 r. W ciągu dziesięciolecia przewidywano wzrost ludności o 72 000, a przyrost mieszkań miał stanowić aż 50% nowych zasobów mieszkaniowych Warszawy.

Przynależność gruntów do państwa ułatwiała kompleksowe projektowanie i kredytowanie spółdzielni mieszkaniowych, chętnych do inwestowania na tym terenie. Najwcześniej zaczęła budować spółdzielnia „Zdobycz Robotnicza”, która po zabudowaniu kilku ulic domkami szeregowymi w stylu dworkowym przerzuciła się na wznoszenie większych, jedno- i dwupiętrowych domów wielorodzinnych. Po początkowych sukcesach spółdzielnia rozpadła się jednak na kilka mniejszych, a w latach trzydziestych ostatecznie zbankrutowała. Na Polach Bielańskich działały także inne spółdzielnie. m.in. pracowników zakładów „Pocisk” czy Polskich Kolei Państwowych „Związkowiec”. Po 1933 r. na czoło wysunęło się budownictwo indywidualne, początkowo w postaci domków jednorodzinnych, ale na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej wznoszono już całe ciągi kilkupiętrowych kamienic, głównie wzdłuż ulic: Marymonckiej, Podczaszyńskiego, al. Zjednoczenia, Żeromskiego i Kasprowicza. Wydarzeniem o ogólnopolskim zasięgu było w 1932 r. otwarcie wystawy „Tani Dom Własny” na terenach pomiędzy ul. Grębałowską a ul. Twardowską, gdzie zaprezentowano nowe technologie budowy małych domków jednorodzinnych. Prestiżową realizacją był wielki kompleks sportowy Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego przy ul. Marymonckiej, wybudowany w l. 1928-1930 (proj. Edgar Norwerth). Do znaczących budowli należał także sierociniec wystawiony w 1926 r. przy al. Zjednoczenia oraz szkoły miejskie przy ul. Zuga (proj. Jerzy Przymanowski) i ul. Kolektorskiej (proj. Wilhelm Henneberg). Z 1937 r. pochodzi gmach żeńskiego Gimnazjum Krawieckiego Stowarzyszenia „Nauka i Praca” przy ul. Smoleńskiego.

W 1930 r. przyłączono do miasta tereny częściowo już zabudowane, aż po ul. Reymonta, powiększając granice XXVI Komisariatu. Do chwili wybuchu wojny nie zdążono zrealizować sieci ulic w rejonie Serka bielańskiego i (z małymi wyjątkami) po południowej stronie ul. Żeromskiego.

21 września 1939 r. 30 pułk strzelców kaniowskich dowodzony przez mjr Stanisława Kamińskiego stoczył na terenach pomiędzy Młocinami a wsią Placówka krwawy bój z Niemcami, opóźniając marsz wroga na Warszawę i umożliwiając przedarcie się do stolicy oddziałom armii „Poznań” i armii „Pomorze”. W walkach zginęło ok. 500 żołnierzy wraz z dowódcą (50% stanu). Podczas powstania warszawskiego północne tereny dzisiejszej dzielnicy Bielany znalazły się w zasięgu działania Grupy „Kampinos” Armii Krajowej. Krwawymi stratami zakończył się nieudany szturm powstańców na polowe lotnisko bielańskie (teren obecnego osiedla „Wrzeciono”). Wcześniej, w maju 1944 r. AK-owcy zniszczyli na tym lotnisku kilka samolotów transportowych Ju-52. Po upadku powstania wysiedlono całą ludność części Bielan należącej do Warszawy, pozostali natomiast mieszkańcy okolicznych wsi, którzy „wsławili” się masowym szabrem na opustoszałych osiedlach. Straty w zabudowie w porównaniu z innymi dzielnicami Warszawy były stosunkowo niewielkie i sprowadzały się do kilku kamienic zburzonych przy al. Zjednoczenia w rejonie skrzyżowania z ul. Marymoncką i ul. Kasprowicza oraz paru domów jednorodzinnych.

W 1951 r. ponownie poszerzono granicę miasta, włączając do Bielan Wawrzyszew, Chomiczówkę, Radiowo, Wólkę Węglową, Placówkę i Młociny. Począwszy od 1951 r. rozpoczęła się masowa budowa osiedli mieszkaniowych. Pierwsze budynki przy ul. Kasprowicza i al. Zjednoczenia miały być licowane płytami kamiennymi, ale pomysł zarzucono, a bloki otynkowano dopiero po upływie ćwierćwiecza. W l. 1957-64 w rejonie ulic Duracza, Staffa i Podczaszyńskiego wybudowano bloki o elewacjach licowanych szarą cegłą silikatową (proj. K. i M. Piechotkowie). W następnych dekadach ogromne obszary Bielan wypełniono wielkimi blokami wzniesionymi w technologii wielkiej płyty. Do najbardziej skrajnych, „antymiejskich” realizacji należy osiedle „Wawrzyszew”, które całkowicie zniszczyło historyczną osadę. Budynki wznoszone po 1990 r. charakteryzuje powrót do tradycyjnych technologii, umiarkowanych gabarytów i zwartego, przyulicznego sytuowania. Przykładem takiej realizacji jest niewielkie osiedle przy ul. Wólczyńskiej, w centrum dawnego Wawrzyszewa.

Od 1951 r. Bielany należały do dzielnicy Żoliborz, a od 16 czerwca 1994 r. stanowią odrębną, samorządną gminę.

Jarosław Zieliński

Historię terenów składających się na naszą dzielnicę przedstawia Jarosław Zieliński, historyk Warszawy, który ma na swoim koncie wiele publikacji na temat dziejów architektury, ulic i dzielnic stolicy, a równocześnie jest bielańczykiem w trzecim pokoleniu, członkiem Samorządu Mieszkańców Domków Rodzinnych „Stare Bielany”.

źródło: www.bielany.waw.pl

 


Silk Road Poland